چگونه شکنجه‌‌گر می‌‌‌شویم؟

چاپ

نوشته: رضا کاظم‌زاده، روانشناس

ویرایش: اسماعیل درمان، مدیر وبسایت روان آنلاین

پس از پايان جنگ جهانی دوم و کشفِ ابعاد گسترده و دهشتناکِ جنايات نازی‌ها در اردوگاه‌های مرگ، اين پرسش که چگونه و چرا خيلِ عظيمی‌‌ از افرادی که به طبقات و بخش‌های گوناگون اجتماع تعلق داشتند، به شکل‌های گوناگون و در مراحل مختلف، يا به طور مستقيم در اين جنايات شرکت کردند و يا به نوعی در شبکۀ پيچيده‌ی طراحی و اجرای آن نقش بازی کرده اند، مطرح شد. از همان سال‌های نخستِ پايان جنگ، محققان بسياری در علوم انسانی برای يافتن پاسخی قانع‌کننده در اين زمينه دست به يک سلسله تحقيقات دامنه‌دار و وسيع زدند. از ميان سرشناس‌ترين آن‌ها می‌‌‌توان از تئودور آدرونو، استانلی ميليگرم، ويلهلم رايش، اريک فروم و زيگموند بَومن نام برد.

در حوزه‌ی روانشناسی بالينی يا اجتماعی و از همان ابتدا، آنچه توجه محققان را بيش از هر چيز ديگری به خود جلب کرده بود، ساختار روانی و شخصيت افرادی بود که مستقيماً در جنايات نازی‌ها دست داشتند. برای آدرنو در کتاب معروفش «شخصيت اقتدارگرا،» ميان مَنِش ويرانگرِ افسران اس اس با «شخصيت اقتدارگرا» که تحت تاثير مستقيم نظام خويشاوندی و روابط خانوادگی در جامعه آلمان شکل می‌‌‌گرفت، ارتباط نزديک وجود داشت.

از نظر اريک فروم در کتاب معروفش «آناتومی‌‌ ويران‌سازی،» می‌‌‌توان ارتباطِ مستقيم ميان منش ساديستی هيتلر با سياست‌های جنگ‌طلبانه و ويران‌ساز حکومت آلمان در دو دهه‌ی سی و چهل مشاهده کرد.

فروم، هيتلر را فردی منحرف با گرايش مرده‌گرایی می‌‌‌دانست. در بسياری از اين دست تحليل‌ها که از دهه‌ی شصت تا به امروز هم‌چنان ادامه دارند، افرادی که به طور مستقيم در سرکوب، شکنجه و همين‌طور از ميان برداشتن انسان‌های ديگر شرکت می‌‌‌کنند، يا دچار انحراف شخصيتی هستند و يا اين که در کودکی از کمبودهای عاطفی و نارسايی‌های تربيتی رنج برده‌اند. چنين نگرشی، با بحث‌های متفاوت و متناقضی که با خود به همراه آورده است، بسيار جالب و قابل‌تعمق می‌‌‌باشند و بحث و گفتگو پيرامون ارتباط ميان شخصيت فرد با نقشی که در اجتماع برعهده می‌‌‌گيرد هم‌چنان موضوع مهمی‌‌ برای تحقيقات روان‌شناسانه است، بدون آن که نتايجی قطعی با خود به هم‌راه آورده باشد.

نقش عوامل اجتماعی

در برابر چنين نگاهی که دلايل اصلی روی‌آوری به جنايت سياسی را در ساختار شخصيتی و دستگاه روانی افراد جستجو می‌‌‌کند، نگاهِ ديگری از دهه‌ی شصت پديد آمد که بررسی نقش عوامل محيطی را در دستور کار خود قرار داد. از اين ديدگاه، هيچ فردی شکنجه‌گر بدنيا نمی‌‌‌آيد، بلکه اين شرايط خاص اجتماع و موقعيت افراد است که می‌‌‌تواند ايشان را به سوی ارتکاب جنايت، آن‌هم در کادر نظام‌های سياسی معينی، هدايت نمايد.

زيگموند بومن در کتاب بسيار ارزشمند «مدرنيته و هولوکاست» و در بخش «جامعه‌شناسی پس از هولوکاست» می‌‌‌نويسد: «امروزه ديگر همه می‌‌‌دانند که اولين تلاش‌ها برای توضيح هولوکاست به مثابۀ جنايتی که توسط جانيان مادرزاد، موجودات ساديست، ديوانگان يا هر نوع افراد ديگری که از نظر اخلاقی دچار نارسايی‌های جدی باشند روی داده، در واقعيت مورد تاييد قرار نگرفته است».

از نظر ژورژ ام. کرن نمی‌‌‌توان بيش از ده درصد از اس‌اس‌ها را از نظر بالينی و روانی در زمره‌ی افراد «ناهنجار» دسته‌بندی کرد. هانا آرنت نيز در کتاب جنجال برانگيزش، «آيشمن در اورشليم»، با طرح نظريۀ «پيشِ‌پا‌افتادگی پليدی» معتقد بود که آيشمن (از طراحان اصلی «راهِ حل نهايی» که می‌‌‌بايست به نابودی کامل يهوديان در اروپا می‌‌ انجاميد)، کارمندی متوسط، وظيفه‌شناس و متعصبِ بيش نبود. در دفاع از تِز آرنت می‌‌‌توان به اين نکته اشاره کرد که روان‌پزشکانی که پيش از محاکمۀ آيشمن در سال ۱۹۶۱ با او گفتگو کرده بودند، هيچ اختلال روانیِ خاصی در او تشخيص نداده بودند.

هربر س. کلمن در پاسخ به اين پرسش که چگونه آلمانی‌های معمولی به جانيان زنجيره‌ای تبديل شدند، معتقد است که می‌‌‌شود موانع اخلاقی بر سر راه ارتکاب جنايت سياسی را در صورتی که سه شرط زير فراهم باشند، از سر راه برداشت: ۱) خشونت مُجاز باشد و توسط حُکم رسمی‌‌ مقامات صالح صادر شده باشد، ۲) نقش فرد با دقت توسط مقامات فرادستش تعيين شود و به اعمالی که از او سر می‌‌‌زند شکلی عادی و روزانه دهد، ۳) قربانيان خشونت به روش‌های گوناگون و توسط امکاناتی که ايدئولوژی در اختيار طراحان جنايت قرار داده است، به موجوداتِ غير انسانی تبديل شوند.

بدين ترتيب خشونت سازمان‌يافته، وقتی از مشروعيت اداری يا تشکيلاتی مافوق‌ها برخوردار باشد و جنبه‌‌ی روزانه و عادی به خود گيرد، می‌‌‌تواند بر عليه افرادی که ايدئولوژی نظام سياسی ايشان را خارج از دايرۀ انسانيت معرفی می‌‌‌کند، به شکلی وسيع و همه‌جانبه مورد استفاده قرار گيرد.

کسی شکنجه‌گر به دنيا نمی‌‌‌آيد

با اين حال از نظر بسياری از محققين، صِرفِ فراهم آوردن شرايط بيرونی به شيوه‌ای که کلمن توضيح می‌‌‌دهد، نمی‌‌‌تواند برای تبديل فرد عادی به شکنجه‌گر و بازجو کافی باشد. از نظر پيريمو لوی، از بازماندگان اردوگاه‌های مرگِ نازی‌ها، از نظر شخصيتی نمی‌‌‌توان تفاوتی کَيفی ميان جانيان نازی با افراد عادی قائل شد. برای پريمو لوی اعمال و جنايات نازی‌ها در درجه‌ی نخست نتيجۀ مستقيم تعليم و تربيتی است که از طراحان «راه حل نهايی» دريافت کرده‌ند. آليس ميلر نيز در همين ارتباط از نقش «آموزش سياه» در ارتکاب جنايت توسط نيروهای امنيتی در کشورهای گوناگون ياد می‌‌‌کند و برايش مسئوليت بسياری قائل است. بر اساس اين نظر، برای آن که فردی عادی به شکنجه‌گر تبديل شود، بايد از تعليم و آموزشی ويژه برخوردار گردد؛ آموزشی که در نهايت موجبات تغييراتی اساسی در شخصيت او را فراهم می‌‌ آورد.

يکی از مهم‌ترين آثاری که در چند سال گذشته در دفاع از اين ديدگاه منتشر شده، کتاب «جلادان و قربانيان – روانشناسی شکنجه»، اثر مهم روانشناس فرانسوی فرانسوآز سيرونی است. سيرونی خود سال‌های متمادی به کارِ درمانِ قربانيان شکنجه مشغول بوده است.

مراحل مختلف آموزشِ يک شکنجه‌گر 

از نظر سيرونی می‌‌‌توان شباهت‌های بسياری ميان روندهای اِعمال شکنجه به مخالفين سياسی از يک سو و روش‌های تربيت بازجو و شکنجه‌گر از سوی ديگر يافت. او آموزش و تربيت يک شکنجه‌گر و بازجو را به طور کلی به چهار مرحله تقسيم می‌‌‌کند.

در مرحله‌ی نخست ، به افرادی که برای گروه‌های ضربت و ويژه‌ی پليس انتخاب می‌‌ شوند اين‌طور وانمود می‌‌‌شود که حضور ايشان در گروه به هيچ‌وجه اتفاقی نيست و مسئولان ايشان را از ميان بهترين داوطلبان دست‌چين کرده اند. در اين مرحله در واقع بر هويت اوليه فرد مُهر تاييد زده می‌شود و توانايی و استعدادهايش بزرگ‌نمايی می‌شوند.

با اين حال در واقعيت اين افراد اغلب از ميانِ کسانی انتخاب می‌‌‌شوند که ارتباط عميق و تماس زيادی با محيط زندگی اوليه خود نداشته باشند، از بی‌ثباتی درآمد و حتی بی‌کاری در گذشته رنج برده باشند، و علاوه بر آن نسبت به آينده دچار بی‌اطمينانی و نگرانی باشند.

در مرحلۀ دوم درست عکس مرحله‌ی نخست عمل می‌‌شود و مربيان به شيوه‌های گوناگون تلاش می‌‌کنند تا هويت فردی و اوليه‌ی فرد را به شيوه‌های گوناگون مضمحل و نابود سازند. در اين دوره ايجاد ترس و وحشت به انحای گوناگون نقش مهمی‌‌ در آموزش برعهده دارد.

مربی در اين مرحله به موجودی غير‌قابلِ پيش‌بينی و بی‌رحم تبديل می‌‌شود که از هيچ بهانه‌ی برای تحقير کردن و آزار دادن صرفِ‌نظر نمی‌کند: تراشيدن موی سر، اجبار افراد به کارهای پوچ و طاقت‌فرسا (کندن گودال و سپس پُر کردنش به دَفَعات)، انجام کارهای خلاف عُرف مانند کشتن حيوانات با دستِ خالی و غيره در نظام آموزشی بسياری از سرويس‌های اطلاعاتی مشترک می‌‌باشد. برای تاثيرگذاری بر هويت فردی در اين مرحله، دو نکته‌ی بسيار مهم يکی حذف کامل زندگی و فضای خصوصی (افراد شبانه روز با هم زندگی می‌‌کنند) و ديگری قطع کامل ارتباط فرد با تمامی‌ِ‌ آن چيزهايی است که به زندگی قبلی او تعلق داشته اند.

پس از قطع رابطه‌ی فرد با گروه‌هايی که در گذشته به آن‌ها احساس تعلق می‌‌‌کرده مرحله‌ی سوم آغاز می‌‌‌شود. هدف اصلی در اين مرحله ايجاد احساس گروه بودن و القای حسِ وابستگی افراد به گروه است. شرايط سخت و تحقير مداوم در اين دوره پايان می‌‌پذيرد و به فرد اين طور اِلقا می‌شود که به گروه افراد برگزيده‌ی تعلق دارد که نقش و رسالتی حياتی و بسيار مهم بر دوش گرفته است.

رسالتی که به ايشان اجازه می‌‌‌دهد تا قوانين «انسان‌های عادی» را زير پا بگذارند و در صورت لزوم به هيچ اخلاق و مرامی‌‌ جز فرمانِ رهبر و قواعد گروه پاي‌بند نباشند. در اين دوره احساس غرور، مردانگی و توانايی‌های فردی بسيار تقويت می‌‌شوند.

در مرحله‌ی آخر مراسم و نمايشی ويژه جهت اعلام رسمی‌‌ پيوستگی فرد به گروه جديدش انجام می‌‌‌شود. در اين مرحله، دوره‌ی رسمی‌‌ آشناسازی و رمزآموزی پايان می‌يابد و از آن پس از فرد انتظار می‌‌رود تا ارزش‌های گروه جديد خود را بر تمامی‌‌ تعلقات ديگرش ارجح دانسته از نظام سلسله مراتبی حاکم بر آن به طور کامل تبعيت کند.

با توجه به مجموعه تحقيقاتی که تا کنون در اين زمينه انجام شده می‌توان در انتها چنين نتيجه گرفت که برای بدست آوردن فهمی‌‌ جامع از نحوه‌ی پيدايش شکنجه‌گر و اِعمال کنندگان خشونت سازمان‌يافته، بويژه در درون نظام‌های سياسی ديکتاتوری و تماميت‌خواه، توجه به خصوصيات شخصيتی، نظام حاکم سياسی، شرايط اجتماعی و دستِ آخر سيستم‌های آموزشی که برای تربيت اين افراد بکار گرفته می‌شوند از اهميت درجه اول برخوردار اند.

در حال حاضر بسياری از تحقيقات بر سر اين نکته اتفاقِ نظر دارند که نمی‌‌‌شود جنايت سازمان‌يافتۀ سياسی در عصر مدرن را تنها با توسل به تئوری‌های بالينی (کلینکال) و مریضان گوناگون روانی توضيح داد. درک و مطالعه‌ی دقيق شرايط محيطی، نظام اجتماعی، سياسی، ايدئولوژيک و همين‌طور خانوادگی و خويشاوندی، نقشی مهم در اين ميان برعهده دارند که نبايد آن‌ها را ناديده انگاشت.

منبع: رادیو فردا

پیوند به مطلب بر روی وبسایت رادیو فردا: http://www.radiofarda.com/content/f3_torture_psychology/2265198.html

یادداشت: این نوشته با اندکی ویرایش در وبسایت روان آنلاین به نشر رسیده است!