نوشته: امیر عسکری
مقدمه: اسماعیل درمان، ماستر روانشناسی بالینی و مشاوره
خیام، نامی آشناست. او را بسیاری بخاطر رباعیاتش میشناسند و شاید کمتر کسی متوجه این باشد که خیام یکی از ستارهشناسان و ریاضیدانهای مشهور و برجسته نیز بود. ولی ناگفته پیداست که رباعیاتش شهرت جهانی دارند و بسیاری از آنها الهام گرفته اند. احتمالاً همزمانی او با مجادلات کلامی فرقههای مختلف و همچنان قیام دولت سلجوقی، جنگهای صلیبی و سقوط دولت آل بویه در جهانبینی او تاثیر گذاشت و سبب شد تا تأملاتی بر چسانی خوشنودی و خرسندی انسانها داشته باشد.
از سوی دیگر، مارتین سلیگمن، یکی از روانشناسان معاصر و برجسته امریکایی است. او بیشتر شهرت خود را مدیون طرح نظریه “درماندگی آموختهشده learned helplessness” میباشد. ولی در چندین سال اخیر او یکی از بنیانگذاران مکتب روانشناسی مثبت نیز بوده است، که در آن شادکامی، امید، رضایتمندی و مفاهیم دیگر بصورت اصولی و علمی مورد بحث و تحقیق قرار گرفته اند . البته در این اواخر روانشناسی مثبت مورد انتقاد روانشناسان دیگر نیز بوده است، ولی با آنهم دانشگاه پنسلوانیا در شهر فیلادلفیا در رشته روانشناسی مثبت مدرک ماستری میدهد.
آنچه درینجا میخوانید مقایسه ایست میان جهانبینی خیام نیشابوری و رویکرد کلی روانشناسی مثبت به زندگی.
شادکامی، خوشحالی، خرسندی و خشنودی کلماتی هستند که از نقطه نظر ادبی، تقریباً دارای بار معنایی مشترکی میباشند، اما از دیدگاه روانشناختی هر کدام پیام متفاوتی را ارائه میدهند. آنچه که در این مقاله بررسی میگردد، توصیف و تحلیل شادکامی از سه دیدگاه کاملا متفاوت فرهنگی، ادبی و علمی میباشد.
از هنگامی که مارتین سلیگمن رویکرد “روانشناسی مثبتنگر” (یا روانشناسی مثبت Positive Psychology) را به جامعه روانشناسی معرفی نمود، تنها ده سال میگذرد و در این مدت کوتاه شاهد به وجود آمدن یک مکتب جدید با نظریهها، پدیدهها و مفاهیم مختلف بودهایم. اگرچه این مفاهیم و اصطلاحات امروزی از ابتدای پیدایش دانش بشری، توسط فیلسوفان و دانشمندان یونانی، هندی، ایرانی و افغان مورد بحث و چالش بسیار قرار گرفته اند، اما سلیگمن و همکارانش با استفاده از روش علمی و طبقه بندی مفاهیم توانستند مجموعه کاملی از این کلمات را در یک مکتب جدید فکری با عنوان رویکرد مثبتنگر معرفی نمایند.
بنابراین آنچه که امروز در نظریه های روان شناسی مثبتنگر غرب، در مورد شادکامی، امید، خوشبینی، رضایتمندی، نوعدوستی، سعادت و عشق میبینیم، پدیدهها و کلمات جدیدی نیستند که در ادبیات و فلسفه اصیل فارسی نوظهور باشند. بنابراین با بررسی اجمالی اشعار شاعران پارسی از جمله حکیم خیام نیشابوری به سهولت می توان به درستی این امر پی برد. فرزانه نیشابور که در اصل ریاضیدان و اخترشناس بود، در آفرینش رباعی، شاعری بی همتاست. خیام در رباعیاتش بارها از کلمات شادمانی، خوشی و شادی استفاده نموده است و شاد زیستن در تمام لحظات زندگی را فلسفه آفرینش می داند.
شادکامی چیست؟
در سال ۲۰۰۲ میلادی، مارتین سلیگمن با بیان نظریه شادکامی که به مفهوم “اودایمونیا” (Eudaimonia) ارسطو شباهت بسیاری دارد، گام بزرگی را در جهت تعریف شادکامی برداشت. ارسطو شادکامی را در خوب بودن، نیکی کردن و زندگی در سایه آن می دانست و سلیگمن به پیروی از این جمله، شادکامی حقیقی را رسیدن به فراخنای شناسایی و رشد توانایی (کنجکاوی، نیروی حیاتی و قدردانی) در بازی، کار و عشق بیان کرده است. خیام نیز در رباعی زیبایی تعریف خویش را از شادکامی بدینگونه بیان نموده است.
برخیز و مخور غم جهان گذران/ بنشین و دمی به شادمانی گذران
در طبع جهان اگر وفایی بودی / نوبت بتو خود نیامدی از دگران
در این رباعی خیام با اشاره به مقابله با مشکلات و سختیها در زندگی و مبارزه با افسردگی، آرامش و صبوری را توصیه می کند و شادکامی را حتی برای لحظهای سودمند میداند.
جاده شادکامی
سلیگمن سه مسیر را برای رسیدن به شادکامی معرفی کرده است. اولین مسیر دلپذیر، شامل تجربه هیجانات مثبت نسبت به گذشته (مانند: بخشش و قناعت) است. و خیام نیز طریقت اولیه و مطبوع را اینگونه بیان نموده است.
هم دانهی امید به خرمن ماند/ هم باغ و سرای بی تو و من ماند
سیم و زر خویش از درمی تا بجوی/ با دوست بخور گر نه بدشمن ماند
خیام معتقد است که بخشیدن، روح را آزاد و ترس را از بین میبرد. او با اشاره به زود گذر بودن ایام، زراندوزی را عملی بی ارزش می داند.
مسیر دوم از دیدگاه سلیگمن گرمی، نشاط و لذت در زمان حال است. و خیام نیز با بیان رباعی زیر سفارش به لذت بردن از لحظه به لحظه زندگی میکند.
گر یک نفست ز زندگانی گذرد / مگذار که جز به شادمانی گذرد
هشدار که سرمایه سودای جهان / عمر است، چنان کش گذرانی گذرد
سلیگمن سومین مسیر را خوشبینی و امید درباره آینده میداند. خیام هم با تاکید بر غیرقابل پیشبینی بودن آینده سفارش به شادکامی و دوری جستن از غمگینی مینماید.
نتوان دل شاد را به غم فرسودن / وقت خوش خود بسنگ محنت سودن
کس غیب چه داند که چه خواهد بودن/ می باید و معشوق و به کام آسودن
در سال ۲۰۰۵ سلیگمن و همکارانش به بررسی ارتباط میان شادکامی و رضایتمندی از زندگی پرداختند. آنها شادکامی را دارای اجزایی سه گانه معرفی کردند که شامل روابط اجتماعی قوی و مطلوب (جزء اجتماعی)، حالتهای خلقی پایدار و شاد (جزء هیجانی) و مثبت اندیشی در تفسیر اطلاعات محیط (جزء شناختی) می باشد. خیام نیز این سه اجزا را در قالب رباعی بیان نموده است.
جزء شناختی
از بودنی ای دوست چه داری تیمار/ وز فکرت بیهوده دل و جان افکار
خرم بزی و جهان بشادی گذران / تدبیر نه با تو کردهاند اول کار
خیام به راستی در این رباعی با اشاره به جلوگیری از افکار منفی و اعتقادات غیرواقعی، شاد و بشاش زیستن را توصیه مینماید. او معتقد است که انسان به طور فطری همیشه در جستجوی حالات خوشایند و لذت بخش میباشد. خیام باور دارد که شادکامی، موجب نگرش خوشبینانه نسبت به رویدادهای پیرامون میگردد.
جزء هیجانی
ای دل چو زمانه میکند غمناکت / ناگه برود ز تن روان پاکت
بر سبزه نشین و خوش بزی روزی چند / زان پیش که سبزه بردمد از خاکت
خیام با سرودن این رباعی، وجود هیجانات مثبت و فقدان هیجانات منفی مانند اضطراب و افسردگی، هدفمند بودن در زندگی، داشتن رشد شخصیتی و دوست داشتن زندگی را یادآوری مینماید.
جزء اجتماعی
ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است / رو شاد بزی اگرچه برتو ستمی است
با اهل خرد باش که اصل تن تو/ گردی و نسیمی و غباری و دمی است
خیام در این رباعی با اشاره به ناپایداری هستی، و با قبول سختیها، ظلمها و مشکلات زندگی، بازهم سفارش به شاد زیستن درتمامی لحظات و دوستی گزیدن با خردمندان می کند و در مصرع چهارم با اشاره به عناصر اربعه، معتقد است که وجود این دنیایی انسان از آن است و همان چیزی است که ناپایدارتر از آن در هستی وجود ندارد.
اگرچه خیام در دوران زندگیاش بیشتر به نوشتن کتابهای ریاضی و نجوم پرداخته و کمتر شعر سروده است، اما به جرات می توان گفت که از دیدگاه روانشناسی مثبتنگر، اکثر سروده هایش در قالب مفاهیم اساسی این رویکرد جای میگیرند و به درستی میتوان ذهنیت و فلسفه این ادیب برجسته و ممتاز را مثبتاندیش، شاد، امیدوار و نوع دوست بیان کرد. خیام در طول حیات خود شاهد وقایع مهمی از جمله انقلاب دولت سلجوقی و سقوط آل بویه، جنگ های صلیبی و سپس جنبش باطنیان بوده است. او زمانی از شادکامی و لذت از زندگی شعر می سرود که شیعه و اهل تسنن، اشعری و معتزلی در اوج بحث و مناظره بودند، فیلسوفان به اتهام کفر در زندان بسر می بردند و حتی افرادی مانند امام محمد غزالی ملحد شناخته می شدند. در چنین فضای تعصبی، جنگ و بی ثباتی، مثبتاندیشی و دعوت مردم به شادکامی تنها سلاح ممکن برای مبارزه با افسردگی جامعه و بیانگیزگی مردم بوده است.
او به درستی در شعر پیرو هیچ شاعری نبوده و هدفش هیچگاه نوشتن دیوان یا دفتری نبوده است، بلکه تنها به منظور ارائه نکتههای فلسفی خویش و به واسطه ذوق هنری آن را در قالب رباعی بیان کرده است. امروزه میتوان با نگاهی عمیق به ادبیات و فرهنگ پارسی، مفاهیم روانشناسی مثبتنگر مانند نوع دوستی (در گلستان و بوستان سعدی)، امید (شاهنامه فردوسی)، عشق (دیوان حافظ)، سعادت (دیوان شمس – مولوی)، خوش بینی (دیوان اشعار سنایی) و غیره را بررسی نمود. به غیر از خیام که بیشک بزرگترین روانشناس مثبتنگر است، آثار شاعران و فیلسوفانی مانند سعدی، مولوی و ابن سینا نیز بزرگترین منبع برای کسب، استخراج و بومی سازی روانشناسی در منطقه میباشند. مطمئناٌ روانشناسی بومی که ریشه در فرهنگ، سنت، مذهب و تاریخ ما دارد، از جهت اهمیت و تاثیرگذاری در افراد جامعه بیشترین تاثیر و کارکرد را خواهد گذاشت.
این مقاله همچنین در چهاردهمین خبرنامهی انجمن روانشناسی ایران – زمستان ۱۳۸۹- به چاپ رسیده است.
منابع
۱- رباعیات خیام مطابق انتخاب و تصحیح محمدعلی فروغی و دکتر قاسم غنی، ناشر: اساطیر – تهران، چاپ چهارم – ۱۳۸۵
References:
۱- R, Biswas-Diener (2007). Positive psychology coaching : putting the science of happiness to work for your clients, ISBN-13: 978-0-470-04246-5.
۲- Lopez, S.J (2009). Encyclopedia of positive psychology, Wiley-Blackwell Publication. ISBN 978-1-4051-6125-1.
۳- Snyder, C.R; Lopez, S.J (2002). Handbook of positive psychology, Oxford University Press.
۴- Diener, E; R, Biswas-Diener (2008). Happiness: unlocking the mysteries of psychological wealth, Blackwell Publishing.
نظری ندارم
جالب بود
سلام دکتر خیلی جالب و عالی بود من پایان نامه ام در مورد امید به زندگی در سلامت روان است اگر مطلب بیشتری در مورد سلیگمن و اید به اینده دارید برام ایمیل کنید لطفا…..
سایت شما خبرنامه ندارد؟ اگر داشته باشد خیلی خوب خواهد بود چون میتوان راحتتر مطالب سایت را دنبال کرد
راستی میشود یک مطلب راجع به خواندن رمان برای نوجوانان بگذارید؟ میخواهم در مورد تاثیرات آن بدانم
ممنون میشوم اگر مطلبی قرار دهید
سپاس