درآمدی به عوامل بُروز استرس و اضطراب

چاپ

تهیه و ترجمه: هامش درویش، متخصص بیماری‌های روانی و هیپنوتراپیست

ویرایش: اسماعیل درمان، ماستر روانشناسی بالینی و مشاوره

 استرس و اضطراب و میکانیزم‌ تاثیر آن‌ها بر جسم و روان 

استرس و اضطراب واژه‌های اند که در زنده‌گی روزمره برای توصیفِ حالات و احساسات انسان به صورت مترادف مورد استفاده قرار می‌گیرند. به‌طور مثال، وقت صحبت کردن در اجتماع، موقع امتحان، زمان مواجهه به مشکلات اقتصادی، ناوقت رسیدن به یک وعدۀ ملاقات و امثال آن.

وقتی که برای حالت‌های فوق، در گفتار خود از این دو واژۀ  (استرس و اضطراب)  استفاده می‌کنیم، به تفاوتِ میان این دو زیاد توجه نمی‌کنیم، درحالی‌که از نظر طب روانی، استرس و اضطراب از نظر شدت، تداوم و اثرات شان بالای بدن، دو حالت متفاوت از یک‌دیگر بوده وهر یک ویژه‌گی‌های متفاوتی دارند. به‌همین دلیل، لازم است هنگام صحبت از مشکلات روانی، در کاربُرد این دو واژه دقت بیشتر به خرج داد تا بتوان اقداماتِ درمانی موثر را ارائه کرد.

 در طبابت روانی، اضطراب مرحله‌ی پیشرفته‌ترِ استرس مزمن است، یعنی وقتی استرس به صورت یک مشکل در برابر سلامت روانی سر بالا می‌کند، و این حالت برای خود شخص یا اطرافیانش سبب ناراحتی می‌شود، یا مانع رسیدن فرد به اهدافش می‌گردد، یا هم در انجام کارهای روزانه و عادی او سکته‌گی ایجاد می‌کند، اضطراب نامیده می‌شود. برای درک بهتر موضوع، در این نوشته ابتدا در مورد استرس و میکانیزم تاثیر آن بالای بدن توضیحاتی داده و سپس اضطراب را مورد مطالعه قرار می‌دهیم.

استرس که به آن فشار روحی یا فشار روانی نیز می‎‌گویند در طب روانی به معنی فشار و نیرو است. هم‌چنان هر عاملی که در بدن باعث ایجاد واکنش شود، (عامل استرس برانگیز یا عامل استرس‌زا)  نامیده می‌شود. به‌عبارت ساده، هر عامل و انگیزه‌ی که باعث تنش جسم و روان و تغییر تعادل در بدن می‌شود، عامل استرس برانگیز خوانده می‌شود.

استرس دربدن، یک واکنش واحد (عکس‌العمل واحد) یا چند واکنش دسته‌جمعی است که در اثر موجودیت همین عامل استرس‌زا به وجود می آید. این حالت باعث متمرکز شدن قوای فرد برای مقابله با آن عامل و فراهم کردن یک حالت آماده‌باش به فرد می‌شود!

مراحل استرس

 استرس دارای سه مرحله است:

1- مرحله هشداردهنده: مغز پس از آن‌که خبر ناخوشایند (عامل استرس برانگیز) را دریافت می‌کند، آن را در خود ثبت کرده و در هایپوتالاموس (بخشی از مغز) به تحلیل و تفسیر آن می‌پردازد و پس از آن به غدۀ نخامیه (یا غدۀ هیپوفیز) پیام می‌فرستد. این غده شروع به ترشح هورمونی برای تحریک غدوات فوق کلیوی می‌کند. به این ترتیب، هورمون ادرنالین از غدوات فوق کلیوی آزاد شده و در جریان خون می‌ریزد و پیام را به سایر غدوات و انساج در سراسر بدن منتقل می‌کند. در نتیجه، طحال در این عملیه دخیل شده و کریوات سرخ اضافی را به دوران خون می‌ریزد که در اثر آن اکسِیجن و غذای اضافی وارد حجرات بدن می‌شوند، قدرت عَلَقه شدن خون بالا می‌رود، جگر مواد قندی و ویتامین‌ها را آزاد می‌سازد، ضربان قلب تُندتر می‌شود، و تنفس سریع می‌شود. هم‌چنان خون از پوست و روده‌ها به عضلات و مغز جاری شده و این حالت باعث سردی دست‌ها و پاها می‌شود، ولی بدن برای حمله یا فرار از صحنه به صورت آماده‌باش در می آید. این مرحله ممکن است از چند دقیقه تا چندساعت طول بکشد.

۲- مرحلۀ مقاومت: در این مرحله که ممکن است ازچند ساعت تا چند روز به طول بیانجامد، بدن برای مبارزه با عامل استرس می‌کوشد خودش را متمرکز و آماده کند. به همین دلیل در این مرحله بدن به مصرف انرژی فراوان نیازمند است. بعد از واکنش، دفع، یا حلِ عامل استرس، بدن احساس خستگی می‌کند. پس از مدتی استراحت، متابولیسم بدن (یا سوخت و ساز بدن) به حالت عادی بر می‌گردد.

معمولاً دو مرحله‌ی هشدار و مقاومت در واکنش استرس برای بدن مفید اند، چون از یک طرف باعث می‌شوند تا بدن قوای خود را متمرکز کند و در آن شرایط واکنش نشان دهد، و از طرف دیگر، با تحریک غدوات و فعال شدن هورمون‌ها، توازن سویۀ هورمون‌ها و دیگر عناصر در خون را دوباره برقرار می‌گرداند.

3- مرحلۀ خستگی یا درمانده‌گی

در صورتی که شرایط استرس‌زا بیش از حد طولانی شود، یا به صورت مکرر رخ دهد، یا سیستم عصبی بدن نتواند به مرحلۀ مقاومت خاتمه دهد و بدن مدتِ طولانی هم‌چنان متمرکز و در حالت آماده‌باش باقی بماند، ذخایر تدافعی آن به تدریج تمام می‌شوند و بدن در برابر عوامل مرض‌زا، آسیب‌پذیر می‌شود.

به‌همین دلیل است که فرد دچار مشکلات روانی مانند اضطراب، افسردگی، عصبانیت، وسواس، پیری زودرس گشته و نیز آسیب‌پذیری‌اش در برابر امراض جسمی ازقبیل سرماخوردگی (زُکام/ریزش)، آنفولانزا، کم‌اشتهایی، تشوّش هاضمه (معده دردی، سوءهاضمه)، سردردی، فشار خون بالا، سکته‌های قلبی، روماتیزم، میگرن، سرطان وامثال آن بیش‌تر می‌شود.

اضطراب 

اضطراب عبارت از یک احساس مُنتشر، ناخوشایند و مُبهمِ واهمه و دلواپسی (نگرانی)، با منشاء ناشناخته است که به انسان دست می‌دهد و شامل حالت‌های درمانده‌گی و برهم‌خوردگی حالت‌های فیزیولوژیک بدن است. وقوع مجدد حالت‌های که قبلاً برای شخص استرس برانگیز بوده اند یا طی آن‌ها به فرد آسیب رسیده است می‌توانند باعث اضطراب در این فرد شوند.

همۀ انسان‌ها در زنده‌گی  روزمره به اضطراب دچار می‌شوند که این یک حالت گذرا بوده و بیماری پنداشته نمی‌شود، اما اضطراب مزمن و شدید غیرعادی بوده و مشکل‌ساز است. تحقیقات نشان می‌دهند که اضطراب در طبقات با وضع اقتصادی پایین و افراد میان‌سال و مُسن بیش‌تر دیده می‌شود.

علائم اضطراب

احساس خستگی، عصبانیت و بی‌قراری، ترس و نگرانی، بی‌خوابی یا کم‌خوابی، تپش قلب و تنفس نامنظم، عرق کردن، سردردی و سرچرخی، مشکل در تمرکز فکری و مشکل حافظه، رعشه در  عضلات و تکرر ادرار از علایم شایع اضطراب اند.

عواملِ بُروز اضطراب

سه عنصر در بروز اضطراب نقش اساسی دارند:

۱– عنصر زیستی (بیالوجیک): در افراد مضطرب، سویۀ  بعضی از هورمون‌های موجود در خون غیرعادی می‌باشد. واضح شده است هر عاملی‌که  که باعث بی‌نظمی در سیستم هورمونی شود، برای بدن خطر محسوب می‌شود. بارداری (حاملگی)، کم‌کاری یا پُرکاری غدۀ درقیه (تایرویید)، پایین بودن شَکَر خون، موجودیت تومور در غدوات فوق کلیوی (غدواتی که بالای گُرده‌ها قرار دارند و هورمون اپی‌نفرین یا همان آدرنالین تولید می‌کنند) و بی‌نظمی ضربان قلب از این عوامل هستند.

۲- عوامل محیطی و اجتماعی: عوامل محیطی از قبیل تغییرات ناگهانی و غیرمنتظره مانند زلزله، انفجار، امراض، مرگ یکی از نزدیکان و عوامل اجتماعی از قبیل مشکلات خانوادگی، احساس جدایی و طردشدگی می‌توانند باعث به وجود آمدن اضطراب شوند.

۳- عوامل ارثی (جنیتیک): یکی از مهم‌ترین عوامل اضطراب عامل ارثی یا جنتیک است، چون مطالعات نشان داده است که درصد وقوع اضطراب در فرزندان افراد مضطرب بالاتر از افراد دیگر است. هرچند تقلید رفتار والدین مضطرب و یادگیری و تکرار اعمال ایشان نقش مهمی در بروز اضطراب فرزندان دارد که منحیث عامل اجتماعی اثر می‌کند، اما تحقیقات انجام‌شده روی دوگانگی‌هایی که با هم یا جدا از هم زنده‌گی می‌کنند ولی از والدین مضطرب به دنیا آمده اند، نشان می‌دهند که عوامل جنتیکی نیز بسیار مؤثر استند. هرچند کدام ژن بخصوصی که مسوول این حالت باشد تا به حال شناخته نشده است، اما ترکیب بعضی از ژن‌ها مسوول این پیامد قلم‌داد شده اند!

عوامل دیگر مؤثر در بروز اضطراب

طبق گفته‌های بعضی از متخصصین، تغذیۀ نامتوازن و کم‌بود بعضی از امینواسیدها، مگنیزیوم، فولیک اسید، و ویتامین بی۱۲ و استفاده از مواد مخدر و ادویۀ روان‌گردان در سرعت بخشیدن به بروز اضطراب نقش دارند.

  در نوشته‌های بعدی در بارۀ راهکارهای مقابله با استرس و اضطراب معلومات ارائه خواهد شد.

منابع:

1- http://www.yourwellnessdoc.com/disease-knowledge-1/stress/mechanism-of-stress

2- http://www.beststressanxietyrelief.com/stress-and-anxiety/the-difference-between-anxiety-and-stress-part-1.html

3- http://www.ehow.com/about_5468159_differences-between-stress-anxiety.html

 عکس داخل متن برگرفته از وبسایت: http://www.steadyhealth.com/articles

یادداشت: نشر مطالب روان آنلاین فقط با ذکر منبع آزاد است!