دمانس یا زوال عقلی

چاپ

تهیه‌‌کننده: دکتر مصدق نادمی، متخصص امراض روانی

ویرایش: اسماعیل درمان 

دمانس عبارت از اختلال روانی-عصبی است که تحت عنوان اختلالات شناختی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در این مریضی اعمال شناختی مانند هوش عمومی، یادگیری و حافظه، زبان، مسئله‌گشایی یا توانایی حل مشکل، جهت‌یابی، ادراک، توجه و تمرکز، قضاوت، و توانایی‌های اجتماعی آسیب می‌بینند. در برخی موارد حتی شخصیت فرد نیز آسیب می‌بیند، در حالی‌که درجه‌ی هوشیاری او ممکن است ثابت و دست‌نخورده باقی بماند.

نکته‌ی بسیار مهم  در بررسی دمانس، شناخت و بررسی علت اختلال است. این عامل بوجود آورندۀ اختلال است که مشخص می‌کند آیا اختلال برگشت‌پذیر است، پیش‌رونده است، یا ثابت و دایمی خواهد ماند.

مهم‌ترین انواع دمانس

1. دمانس آلزایمر
2. دمانس عروقی (ناشی از بندش و یا خون‌ریزی رگ‌های مغز)
3. دمانس ناشی از ضربه به مغز (دمانس بوکسرها)
4. دمانس ناشی از ایدز
5. دمانس ناشی از مواد مانند سم‌ها و دواها
6. دمانس ناشی از امراض عصبی مانند پارکینسون ، هانتینگتون‌، پیک
7. دمانس ناشی از عفونت‌ها یا انتانات داخل دماغ (مننژیت ، انسفالیت)
8. دمانس ناشی از اختلالات تغذیه (کمبود ویتامین بی 12 ، کمبود ویتامین بی 1 یا تیامین، کمبود فولیک اسید)
9. دمانس ناشی از کم‌کاری یا پرکاری غده تایرویید، عدم کفایه یا نارسایی جگر و کلیه

 شیوع

دمانس مشخصاً اختلال مربوط به سالمندان است. در ایالات متحده میزان شیوع 5/1 فیصد برای افراد 65 ساله است، در حالی‌که این فیصدی نزد افراد 85 ساله به 15 تا 25 می‌رسد.

فعلاً حدود 36 میلیون فرد در جهان مبتلا به دمانس می‌باشند، و نظر به این که جمعیت دنیا به طرف کهن‌سالی پیش می‌رود، تخمین زده می‌شود تا سال 2050 حدود 160 میلیون نفر به دمانس مبتلا خواهند شد.

شایع‌ترین نوع دمانس، آلزایمر است که 50-60 درصد تمام مریضان دمانس را تشکیل می‌دهد و شیوع آن نیز مستقیماً با افزایش سن ارتباط دارد.

عوامل خطر بروز دمانس نوع آلزایمر مشتمل است بر جنس مونث، سابقه‌ی خانوادگی، سابقه‌ی ضربه به سر. برعلاوه ارتباط خاص بین آلزایمر و غذا نیز موجود است. گفته می‌شود مصرف میزان زیاد بادنجان رومی، ماهی، مرغ، میوه و سبزیجات که دارای برگ سبز اند سبب کاهش بروز آلزایمر می‌شود.

در ردیف دوم شایع‌ترین دمانس عبارت از دمانس عروقی است، یعنی دمانسی که ارتباط با مشکل در رگ‌های مغز دارد. این دمانس 15-30 درصد تمام دمانس‌ها را تشکیل می‌دهد. این نوع دمانس در بین مردان و افراد 60-70 ساله شایع‌تر است. همچنان افرادی که  فشار بلند خون دارند بیش‌تر در معرض مبتلا شدن به این نوع دمانس اند. جالب این است که 15 درصد بیماران، دمانس نوع آلزایمر و نوع عروقی را با هم دارند.

سایر علل شایع دمانس عبارت اند از ضربه به سر، دمانس مربوط به الکل، دمانس‌های مربوط به اختلالات حرکتی مختلف مثل هانتینگتون، مرض پارکینسون و غیره که هر کدام می‌تواند از 1-5 درصد تمام انواع دمانس را تشکیل دهد.

علل عمدۀ آلزایمر

هر چند مکانیزم ایجاد آلزایمر تا هنوز به درستی مشخص و شناسایی نشده، ولی عوامل کمکی که خطر مبتلا شدن به آلزایمر را افزایش می‌دهند عبارت اند از:

• سن بالا
• سابقه‌ی خانوادگی بیماری
• سابقه‌ی ضربه مغزی
• کمبود فعالیت‌های فکری و مغزی
• جنس مونث
• سکته‌ها مغزی قبلی، افزایش چربی خون، دیابت یا مرض شکر/قند
• مصرف زیاد الکل، سگرت، گوشت سرخ، و لبنیات چرب
• فشار روانی (استرس)‌، افسردگی
• محیط آلوده به سموم (مثلاً آلمونیم)

تغییراتی که در مغز افراد مبتلا به آلزایمر با چشم برهنه قابل دید می‌باشند شامل آتروفی یا  کوچک شدن حجم مغز است، در حالی که دریافت‌های مایکروسکوپیک شامل از دست دادن سلول‌های عصبی (نیورون ها) و کاهش ساینپس‌ها (ارتباط میان سلول‌های عصبی) و پلاک‌های “پییری” می‌باشند.

اما سبب اصلی دمانس نوع عروقی حوادث متعدد عروقی مغز می‌باشد. اختلال سیستم قلبی– وعایی مانند فشار بلند خون، یا اختلالات دریچه‌های قلب با ایجاد بندش در جریان خون مغز و سکته‌ی مغزی علت زیربنایی این اختلال می‌باشند. این اختلال در درجه‌ی اول بر عروق یا موی‌رگ‌های کوچک و متوسط مغزی اثر نموده و سبب ضایعات و از بین رفتن انساج یا بافت‌های مغز می‌گردد.

نشانه‌های دمانس 

یکم- تخریب حافظه: تخریب حافظه معمولاً با مشکل در یادگیری آغاز می‌گردد، یعنی شخص مطالبی را که در حافظه‌ی خود دارد حفظ نموده لیکن در یادگیری مطالب جدید دچار مشکل می‌گردد. این حالت در ابتدا خفیف بوده، اما بعدها نزد شخص فراموشی رویدادهای اخیر زندگی (مانند فراموش نمودن شماره‌ی تلفن، مکالمات و رخداد‌های روزانه،…) به وقوع پیوسته و به تدریج اختلال حافظه شدیدتر شده و حتی می‌تواند فراموشی شامل حال تمامی وقایع و اتفاقات نزدیک و دور زندگی گردد.

 دوم- آفازی یا اختلال زبان: مریضان دمانس ممکن در بیان و یا درک زبان مشکل داشته باشند. مشکل زبان ممکن با شیوه‌ی سخن گفتن مبهم‌، کلیشه‌ای، فاقد دقت و حاشیه‌پردازانه مشخص شود و حتی بیمار ممکن است در نام بردن اشیا دچار مشکل گردد.

سوم- آپرکسی (ناتوانی در انجام فعالیت‌‎های حرکی): بیماران مبتلا به دمانس ممکن است مهارت‌های حرکی خویش را آهسته آهسته از دست بدهند. مثلاً مشکل در راندن بایسکل/دوچرخه، رانندگی، بستن دکمه‌های پیراهن و غیره.

چارم- اگنوزیا (ناتوانی در تشخیص و شناخت اشیا توسط اجزای حسی): ممکن بیماران با وجود این که اعضای حسی شان سالم است، نتوانند اشیای بیرونی را توسط حواس خود تفکیک و شناسایی نمایند، مانند عدم تشخیص رنگ‌ها، صداها، ناتوانی در تشخیص اشیا با وجود لمس کردن آن‌ها و غیره.

پنجم- اختلال در فعالیت‌های اجرایی (طرح‌ریزی، سازمان‌دهی، مرحله‌بندی): مریضان مبتلا  به دمانس ممکن است که در حل و انجام مسایلی که قبلاً در اجرای آن مشکل نداشتند دچار مشکل شوند. مثلاً مشکل در تهیه و پختن غذا، مسواک زدن یا برس کردن دندان‌ها.

ششم- سایر اعراض و علایم روانی: نزد مریضان مبتلا به دمانس نظر به شدت مریضی  اعراض و علایم مختلف روانی  به ملاحظه می‌رسند. 20-30 فیصد بیمارانی دمانس، توهم را تجربه می‌کنند، یعنی دیدن اشیا و شنیدن صداهایی که وجود خارجی ندارند. 30-40 درصد مریضان ممکن است هذیان داشته باشند، یعنی باورهایی که بنیاد درستی ندارند، مثلاً باور به این که دیگران قرار است آن‌ها را از بین ببرند.

خشونت، پرخاش‌گری، افسردگی، اضطراب، اختلال خواب و غیره نشانه‌های روانی نیز ممکن است نزد بیماران دمانس به ملاحظه برسند.

سیر و عاقبت  

معمولا بعد از شروع، دمانس به صورت تدریجی پیشرفت می‌کند، به ویژه در دمانس نوع آلزایمر، و در طول پنج تا ده سال به مرگ می‌انجامد. در 10-15 درصد موارد دمانس (مانند دمانس ناشی از کم‌کاری غده تایرویید، هیدروسیفال با فشار طبیعی، تومورهای  مغزی) می‌تواند  قابل‌ معالجه باشد، به شرط این که تداوی به موقع و قبل از رسیدن آسیب دایمی به مغز شروع شود.

پیش‌گیری/وقایه

برای جلوگیری از این بیماری لازم است تا نکات زیر مد نظر باشند:

تغذیه مناسب: از استفاده‌ی بیش از حد گوشت سرخ، لبنیات چرب، و مصرف بیش از حد چربی‌های اشباع شده پرهیز شود و در عوض مصرف سبزیجات، گوشت مرغ، ماهی، بادنجان رومی (گوجه فرنگی)، میوه‌ و حبوبات جای‌گزین گردند.

فعال نگهداشتن مغز: افرادی که بیش‌تر مطالعه می‌کنند و هم‌چنان افرادی که دارای ارتباطات اجتماعی خوب می‌باشند، معمولاً چانس کمتری برای مبتلا شدن به این بیماری دارند.

فعالیت فزیکی: فعالیت جسمی و ورزش نیز می‌تواند در پیش‌گیری دمانس موثر باشد.

با کنترول فشار خون، کلسترول، قند خون، کنترول وزن، اجتناب از مصرف بیش از حد الکل و سگرت چانس مصاب شدن به دمانس کاهش می‌یابد.

درمان

تداوی دمانس را می‌توان به اقدامات حمایتی‌، درمان علایم، و درمان اختصاصی تقسیم کرد.

اقدامات حمایتی

در این بخش تامین سلامت جسمی، تغذیه‌ی مناسب و حفظ بهداشت و سلامت عمومی فرد وظیفه اصلی است. در موارد شدیدتر نیاز است تا از مریض مراقبت دوام‌دار صورت گیرد. مریض ممکن حتی برای رفع نیازهای بنیادی خود نیاز به کمک داشته باشد.

در عین زمان، بسیار مهم است تا اعضای خانوادۀ مریض که به نحوی قربانیان خاموش اند، از لحاظ روانی پشتیبانی شوند.

درمان علامتی

اعراض و علایم روانی دیگر که با دمانس ضمیمه گردیده اند مانند افسردگی، اضطراب، بی‌خوابی، اعراض و علایم جنون (سایکوزز)، بی‌قراری، و پرخاش‌گری باید معالجه شوند.

درمان اختصاصی

در این بخش باید علت و نوع دمانس مشخص گردد و در صورت امکان علت ایجاد‌کننده‌ی آن‌را درمان نمود. متاسفانه در حال حاضر برای دمانس آلزایمر درمان قطعی وجود ندارد.

استفاده از برخی از دواها مانند تقویت‌کننده‌های شناختی (مانند پیراسیتم، امفیتامین، اومیگا 3)، مهارکننده‌های کولین‌استرازها (مانند تاکرین، دونپزیل، رواستگمین، گالنتیمن)، تقویت‌کننده‌های میتابولیت‌های مغزی (ال-فنایل الانین، ال-تایروزین، ال- دوپا) و ادویه‌های سروتونرجیک (سیتالوپرم، سلیژیلین) با کند ساختن پیش‌روی مرض موثر واقع شده اند.

  منابع

• Comprehensive Textbook of Psychiatry
• Kaplan – Sadock Synopsis of Psychiatry
• American Psychiatric Association: DSM-IV

عکس‌ها برگرفته از: http://www.symptomsofsigns.asia، http://www.123rf.com

یادداشت: نشر مطالب نوشته های روان آنلاین فقط با ذکر منبع یا اجازۀ رسمی از مدیریت سایت مجاز است!