چند نکته‌ی دیگر در باره‌ی استرس

چاپ

منبع: تک کتاب
ویرایش: اسماعیل درمان 

 مقدمه

• استرس یکی از مهم‌ترین عوامل ایجادكننده‌ی بیماری‌‎های كشنده و علیل‌كننده در جهان است.
• در شرایط اضطراب و عصبانیت، تصمیم‌گیری و قضاوت مختل می‌شود.
• استرس و اضطراب به عنوان عكس‌العمل جبرانی، عده‌ای را به پرخوری می‌كشاند یا استرس و افسردگی حاصل از آن، فرد را بی‌تحرك و گوشه‌نشین می‌كند.
• استرس، بیش از رژیم غذایی در افزایش كلسترول خون موثر است و مصرف سگرت هم غالبا برای رویارویی با استرس و نگرانی مورد سوء‌استفاده واقع می‌شود.
• استرس در ایجاد زخم‌های معده و اثناعشر، بی‌خوابی، پرخاشگری، اعتیاد و … سهم بالایی دارد.
• استفاده از روش‌های آرام‌بخش و خلاق غیردوایی به ویژه مراقبه و تمدد اعصاب relaxation بهترین و تنها روش موجود و ممكن است (دواهای پُرعارضه‌ی آرام‌بخش چاره‌ی این مشكلات نیستند).
• عوامل استرس‌زا لزوما ناخواسته نیستند، بلكه حالات و شرایط دل‌خواه و برنامه‌ریزی‌شده هم می‌توانند استرس‌زا باشند، مانند ازدواج.

 استرس چیست؟

در اصطلاح عام به تنش، فشار یا افسردگی، استرس گفته می‌شود. در اصطلاح پزشكی هم استرس به افزایش فشار و تنش در سیستم و ساختار بدن دلالت می‌كند؛ همان آمادگی جسمی و ذهنی بالایی كه لازمه‌ی برخورد با شرایط و موقعیت‌های حاد و بحرانی است.

در فیزیولوژی، استرس به صورت واكنش‌های داخلی بدن در برابر آثار فیزیكی نامطلوب – مانند گرما و سرمای شدید، تنگنا و مضیقه، فقر، ضایعه، درد، عفونت و مسمومیت شدید و … تعریف شده است. بدن برای غلبه بر این شرایط فیزیكی غیرطبیعی و كسب تعادل حیاتی، تغییرات داخلی کیمیایی و هورمونی متعددی از خود نشان می‌دهد. به این تغییرات «سندرم سازش كلی یا General Adaptation Syndrome» گفته می‌شود. هنگامی كه این انطباق بحرانی درست نمی‌كند در اصطلاح می‌گویند كه بدن «اُفت» كرده است. (ارجاع) (گریجو كاهانه، ص 12)

اضطراب احساس درونی است از ترس و تنش كه به عنوان پاسخی طبیعی به شرایط تهدیدآمیز زندگی بروز می‌كند. این حالت به خودی خود پاسخ روان فیزیولوژی به شرایط خطرناك می‌باشد و همه‌ی اجزاء واكنش‌های «جنگ یا گریز» با آن همراه است. با وجود این در بسیاری از افراد اضطراب بدون ارتباط آشكار با رویدادهای تهدیدآمیز به شخص دست می‌دهد كه در این حالت آن را «روان‌رنجوری اضطراب» یا «واكنش اضطراب» می‌نامند. این حالت در گذشته «نوراستنی» خوانده می‌شد.

روان‌رنجوری اضطراب بخصوص در بالغین جوان مخصوصا در دخترها بیماری بسیار شایعی است و به دو صورت حاد و مزمن رخ می‌دهد. (دكتر م . ح . اردوبادی ص 33 و 32)

كودكان اغلب در برابر استرس به وسیله بازگشت به رفتارهای مراحل قبلی رشد از خود واكنش می‌دهند. اما وقتی چنین رفتاری در طول زمان استمرار می‌یابد، یا كودك‌تان به طوری واضح سازگاری مطلوب را به دست نمی‌آورد، لازم است درصدد یافتن كمك برآیید.

 عوامل

عوامل آزار دهنده‌ی فیزیكی، احساسی، فكری و عاطفی مرتبا روی سیستم بدن انسان اثر بر جا می‌گذارد و میزان معینی از استرس در درون وجود شخص ساخته می‌شود. چنانچه بخواهیم امروزی و پیشرفته باشیم و از قافله‌ی دنیا عقب نمانیم، نمی‌توانیم از تیررس عوامل استرس‌زا دور بمانیم و از برابر آن‌ها فرار كنیم. عادت به استرس، تا حدی كه انسان‌ها را به روبات‌های بی‌احساس تبدیل نكند، مفید است.

چنانچه انسان‌ها بی‌تفاوتی و بی‌اعتنایی مطلق را در وجود خود پرورش دهند و نسبت به رویدادهای پیرامون خود خنثی باشند و هیچ‌گونه واكنشی از خود نشان ندهند، برخی از بهترین ویژگی‌های انسانی را از دست خواهند داد.

چه چیزهایی باعث بروز استرس می‌شوند؟

هر آنچه كه ما را به هیجان می‌آورد، عصبانی می‌كند، سرخورده و مایوس می‌سازد یا ناخشنود می‌سازد، می‌تواند منجر به استرس شود.

غلبه بر استرس

غلبه بر استرس یعنی توفیق یافتن بر مشكلات و معضلات زندگی. بیشترین مفهومی كه از این عبارت بر می‌آید، غلبه یا پیروزی زورمندانه نیست، بلكه نوعی پیروز شدن است كه انسان بتواند مشكل خود را با بینش صحیح تحت تسلط خود در آورد. بد نیست غلبه را از بعد عدم توجه به حالت تهاجمی و زور ورزی در نظر بگیریم. اینك به تفصیل در مورد غلبه بر استرس مطالبی عنوان می‌شوند:

غلبه بر استرس از طرق مختلف صورت می‌گیرد كه خود انسان این روش‌ها را شخصا پیدا می‌كند و به كار می‌گیرد. این خودیاری است. البته بقیه افراد نیز می‌توانند در این مهم به ما كمك كنند، ولی كسی نمی‌تواند مانع ما بشود كه چگونه روش رفع هیجان از خود را یاد بگیریم و چگونه طرز تلقی‌های فكری – روانی خود را تغییر دهیم. توضیحات زیر را در مورد غلبه بر استرس لازم می‌دانیم:

غلبه بر استرس به این معنی نیست كه ما دیگر هیچ‌گونه استرس و فشاری را نخواهیم داشت. اینكه ما تا چه میزان و درچه حد می‌توانیم استرس را در زندگی تحمل كنیم به شخصیت و خصوصیات ارثی ما بستگی دارد. همین طور به خصوصیات و اخلاق والدین ما بستگی دارد؛ به همسری كه داریم و به محیطی كه در آن زندگی می‌كنیم؛ به نوع كارمان و … بستگی دارد. هدف از این غلبه بر استرس آن است كه تحت شرایط موجود بتوانیم حتی‌الامكان سنگینی كمتری از استرس داشته باشیم و به زودی آن را از خود دور نماییم. مهم‌تر از میزان سنگینی استرس و یا شدت آن، شیوه‌ای است كه ما برای غلبه بر آن به كار می‌بریم و این روش در سلامتی روحی و تا حدی سلامتی جسمی ما خیلی تاثیر دارد.

روش‌های غلبه بر استرس هیچ ویژگی مشخصی ندارند، بلكه بر مبنای قالب‌های رفتاری، فكری، احساسی و عكس‌العملی بوده و قابل یادگیری می‌باشند. نمی‌توان پیش‌بینی كرد كه یكی می‌تواند شخصیت خود را تغییر دهد یا خیر، ولی می‌توان گفت انسان می‌تواند از طریق یادگیری، رفتار خود را تغییر دهد و طبیعی است پس از این توفیق قادر است رویه‌ی زندگی خود را و نیز ابعادی از شخصیت خود را تغییر دهد.

این طرق غلبه بر استرس كه بر مبنای رفتار، تفكر و احساس صورت می‌گیرند و در ضمن قابل یادگیری هستند، كمك می‌كنند تا ما بتوانیم:

الف) از میزان استرس خود بكاهیم.

ب) پس از تحمل یك استرس شدید تجدید قوا نماییم.

ج) از بروز یك استرس جدید پیش‌گیری كنیم.

د) قدرت مقاومت خود را در برابر فشارهای جسمی و روحی افزایش دهیم.

هـ) میزان توان و استعداد كاری خود را افزایش دهیم.

گفتیم كه در سه بخش رفتار، تفكر و بدن می‌توان بر استرس غلبه نمود. مثال‌های زیر كمی موضوع را روشن‌تر می‌سازند:

الف-  در بخش تفكرات و ارزش‌ها: موقعیت استرسِ كه داریم افكار منفی و نوع ارزشیابی كه در مورد خود و اطراف‌مان داریم. افكاری ملال‌آور هستند.

در این حالت چه نوع روش غلبه بر استرس لازم است؟ تغییر در روش ارزشیابی، تغییر در قضاوت و تعقل، ایجاد روش جدید ارزش‌یابی، افزایش بصیرت و آگاهی، دوری از افكار منفی، توجه كردن به هدف‌های مثبت.

ب- در بخش بدن: موقعیت استرسی كه داریم: هشدارها در سیستم عصبی سمپاتیك، هیجانات بدنی، تغییرات هورمونی. (گرگ ویلكیلسون ص 10 و 9)

علایم

علایم هشداردهنده‌ای وجود دارند كه نشان می‌دهند كودك دچار سردرد شده است: اضطراب، غمگینی و افسردگی، اختلالات خوردن یا خوابیدن، مشكلات مربوط به مکتب، رفتار پرخاشگرانه‌ی بیش از حد، سوء مصرف الكل یا مواد، كناره‌گیری از خانواده و دوستان و سایر مشكلات غیر عادی و مداوم. اگر متوجه شدید كه مشكل، در طول زمان استمرار دارد یا بدتر می‌شود، بهتر است در جستجوی كمك برآیید. برخی والدین وقتی متوجه می‌شوند كه بچه‌های‌شان خود را دست می‌زنند یا می‌مالند به سوء رفتار جنسی مشكوك می‌شوند. برای كودكان طبیعی است كه با مالش نواحی جنسی خود، در مورد بدن‌شان كنجكاوی نمایند یا به خود آرامش بخشند. البته می‌توان انتظار داشت كه هنگام استرس، این رفتارهای طبیعی افزایش یابد. ولی اگر این رفتارها تداوم یافت یا در مورد شدت آن نگران بودید، بهتر است این مساله را با پزشك خانوادگی یا مشاور خود در میان بگذارید.

 مراحل سه‌گانه‌ی استرس شدید

هنگامی كه انسان دچار استرس شدید می‌شود، سیستم بدن او سه مرحله‌ی مشخص هشدار، مقاومت، تثبیت و بهبود را پشت سر می‌گذارد.

هشدار: این مرحله چند ساعت یا حتی چند روز به طول می‌انجامد. در این وضعیت واكنش سریع «شوك»، سیستم دفاعی بدن را برای مواجهه با این شرایط آماده می‌كند.

مقاومت: در این مرحله شخص در برابر تغییر و تحولی كه بر اثر وجود استرس در وی رخ می‌دهد، میزان مشخصی از مقاومت و پایداری را در خود پرورش می‌دهد و تلاش می‌كند تا حد ممكن از تاثیر مخرب تغییرات به وجود آمده در سیستم بدن خود، جلوگیری كند.

تثبیت و بهبود: در این مرحله شخص وضعیت ثابتی پیدا می‌كند، از تاثیرات سوء استرس مصون مانده و در نهایت به حال عادی باز می‌گردد. بیشتر افراد هنگامی كه شخصا با شرایط نابسامانی رو به رو می‌شوند، مراحل سه‌گانه‌ی استرس شدید را در وجود خود می‌بینند.

این شرایط ممكن است بر اثر از دست دادن شغل مناسب، شكست در امتحان یا مرگ عزیزی به وجود بیاید. ظرف چند روز، شوك و استرس شدید همراه آن، جای خود را به توجیه كردن و مقاومت می‌دهد و پس از مدتی، شخص به حالتی ثابت می‌رسد و از استرس شدید رها می‌شود. چنانچه حمله‌ی شوك پس از مدتی كوتاه تكرار نشود، تاثیر استرس برطرف می‌شود و بهبودی كامل حاصل می‌گردد، اما اگر استرس‌های ناگهانی و ضربه‌ای به طور منظم تكرار شوند، باعث تغییرات كلی واكنش‌های بدن شده و ثبات رفتاری و سلامت جسمی شخص را به مخاطره می‌اندازند. (ارجاع) (گریجو كاهانه ص 28 تا 30)

واكنش‌های معمول استرس كدام هستند؟

واكنش‌ها و عكس‌العمل‌های استرس نخست به صورت تغییرات رفتاری و احساسی بروز می‌كنند كه افزایش خشم و رنجش، خصومت و كینه‌ورزی، اضطراب، دلشوره، بی‌حوصلگی، غم و اندوه، بی‌قراری و افسردگی همگی از نشانه‌های آشكار آن هستند. به علاوه احتمال دارد واكنش‌های استرس همراه با علایم جسمی مشخصی مانند لرزش و رعشه، انقباض شدید عضلات، تپش قلب، عرق كردن دست و پا، كوفتگی اندام‌ها، بی‌حسی، اختلال تنفسی و بی‌خوابی ظاهر شود. شخص از لحاظ ذهنی، جسمی و عاطفی ناتوان و فرسوده خواهد شد.

 استرس گروهی چیست؟

هر فرد به صورت مجزا استرس و فشار روحی را درك و تجربه می‌كند، اما امكان دارد گروهی از افراد با هم دچار استرس شوند. در واقع همان‌طور كه مردم با هم می‌خندند و در قالب گروهی واحد در كنار یكدیگر احساس امنیت و شادی می‌كنند، ممكن است در كنار یكدیگر هم دچار استرس شوند.

نحوه‌ی آسیب رسانی استرس به بدن

تجربیات حیوانی و انسانی نشان می‌دهند كه پس از استقرار در شرایط استرس‌زا:

–   غدد فوق كلیوی ابتدا پركار و بعد بزرگ می‌شوند.

–   غدد لنفاوی و غده‌ی تیموس ابتدا پركار شده و بعد استحاله پیدا می‌كنند.

–   می‌تواند سبب ایجاد زخم معده شود.

–   بسیاری از بیماری‌های روانی-جسمی (سایكوسوماتیك) پدیدار می‌گردند.

–   روند نوسازی و ترمیم بافت‌ها (انساج) تقلیل می‌یابد.

انسان چگونه به استرس پاسخ می‌دهد؟

واكنش اشخاص در شرایط پر استرس و پر تنش، بسیار گوناگون و غیرقابل‌پیش‌بینی است، به طوری كه پاسخ‌های رفتاری آن‌ها همانند چهره‌ی افرادی كه در خیابان مزدحم و پر رفت‌و‌آمد می‌بینیم، یا طرح و نقش روی برگ‌ها، بسیار متفاوت می‌باشد. شرایط و وضعیت مشابه و یكسان در افراد مختلف و حتی در یك شخص خاص، واكنش‌های گوناگونی ایجاد می‌كند كه این امر به ذهنیت هر فرد بستگی دارد. نوع و چگونگی عكس‌العمل فرد، اغلب تعیین‌كننده‌ی میزان فشار روانی او است، به طوری كه به راحتی می‌توان بر میزان خشم و عصبانیت فردی كه ناراحت است افزود؛ درست مثل آب گرمی كه به سرعت به نقطه‌ی جوش می‌رسد افراد عصبی و متخاصم سریع‌تر و راحت‌تر عصبانی می‌شوند، اشخاص عجول شتاب‌زدگی و دست‌پاچگی بیش‌تری از خود نشان می‌دهند، و افراد عصبی و مضطرب به سرعت نگران می‌شوند.

 چكیده

• همه آن چیزهایی كه هیجان‌آور و ناراحت‌كننده هستند یا موجب سرخوردگی و ناخشنودی می‌شوند، باعث بروز استرس می‌شوند.
• آنچه كه در یك نفر استرس به وجود می‌آورد، می‌تواند در دیگری سبب لذت شود.
• مقدار متناسب استرس برای انسان خوب است.
• استرس زیاد سلامتی را دچار مخاطره می‌سازد و حالت روانی ما را بر هم می‌زند.
• روش‌های موثری برای مقابله با استرس وجود دارد. (ارجاع) (گریجو كاهانه ص 19)

 رابطه‌ی اضطراب در كودكی و افسردگی در بزرگسالی

تحقیقات نشان می‌دهد خطر ابتلای كودكان مضطرب و پرخاشگر به افسردگی در نوجوانی و بزرگسالی بیش از سایرین است. به نوشته نشریه‌ی سانته چاپ پاریس در اینترنت دكتر الكس میسون از دانشگاه واشنگتون در سیاتل با تحقیق بر روی 765 جوان از مناطق محروم كه هم اكنون به سن 21 سالگی رسیده اند نشان داد خطر ابتلای كودكان مضطرب و پرخاشگر ده ساله به افسردگی، در سن 21 سالگی بسیار بیشتر از سایر افراد است.

وی با بررسی این تعداد از جوانان تصریح كرد 20 درصد از این افراد در یك سال گذشته دچار افسردگی شده اند و 17 درصد آن‌ها نیز مرتكب رفتارهای ضد اجتماعی شده اند.

 پژوهشگران بر این باور اند كه رسیدگی و كمك به كودكان مضطرب و پرخاشگر می‌تواند مانع افسرده شدن آن‌ها در دوران جوانی شود.

منابع:

1-   استرس / نویسنده گریجو كاهانه / مترجم شقایق قندهاری / ناشر پیرایش / چاپ اول زمستان 82

2-   رفتار شناسی استرس / نویسنده دكتر حسین باهر / نشر خیام / سال 1383

3-   استرس / گرگ ویلكیلسون / مترجم منیره سنگلاژی / چاپ شفق / زمستان 83

4-   استرس عاطفی و بهداشت جسمانی / نویسنده دكتر م.ح. اردوبادی / ترجمه یونس مرادخانی / چاپ پیك ایران / سال 1375

5-   نیاز فرزندان طلاق و جدایی / نویسنده ناتاشا ژوبرت، كاتلین گای / مترجم فاطمه قدیری / ناشر دانژه / سال 1383

 عکس از: http://www.adoctorandanurse.com