نگاهی به روانشناسی خنده

چاپ

بر اساس درخواست تعدادی از خوانندگان عزیز، یک مقاله دیگر در باره روانشناسی خنده درینجا منتشر می گردد.

در زندگی روزمره ی ما کمتر روزی است که بدون خنده سپری شود، مگر در شرایط اندوهبار خاصی  مانند مرگ عزیزان یا مصیبت ها و فجایع عمومی و همگانی. خنده نشان دهنده ی شادی درونی انسان و لبخند بیانگر دوستی، عشق و محبت است.

خنده و خندیدن تنها به انسان و گونه ی هوموساپینس (homosapien) تعلـق دارد و درسایر حیوانات دیده نمی شود، حال آن که حیوانات هم مانند انسان دستخوش ترس، نگرانی، وحشت، اضطراب، افسردگی و سایر احساسات منفی می شوند و فشار روانی را حس می کنند. پس خنده یکی از وجوه ممیزه ی انسان از موجودات دیگر و موهبتی است که تنها به او اعطاء شده است. به عبارت بهتر خنده نوعی مکانیزم حفاظتی و ایمنی است که تنها بشر می تواند آن را برای حفظ سلامتی و بهروزی خود و ارتقاء آن به کار گیرد. لذا خندیدن ظرفیــتی  درونی است که باید از آن استفاده و سعی کنیم تا آن را افزایش دهیم. بیهوده نبوده است که در گذشته پادشاهان همیشه در دربار خود دلقکی داشتند تا اسباب انبساط خاطر آنان را فراهم کند.

خنده شامل مجموعه ای از هجاهای شبه آوایی کوتاه مانند ” ها ها ” یا ” هه هه ” و غیره است. این هجاها که بخشی از واژگان (لغات) جهانی بشر اند درتمام فرهنگ ها به کار می روند و قابل شناسایی هستند. به عبارت دیگر خنده زبان پنهانی و مشترک همۀ افراد جهان یعنی زبانی است که همه آن را می دانند. با وجود این ویژگی جهان شمول و همگانی تحقیقات اندکی در باب چرایی و چگونگی بروز خنده انجام شده و هدف، معنا و اهمیـت آن مورد توجۀ کافی قرار نگرفته است.  

اغلب تصـور می شود خنده واکنشی مثبت نسبت به کمدی یا طنز است و در تازه کردن خلق (مزاج) کمک می کند. حال آن که خنده دراصل نوعی آوا سازی اجتماعی است که موجب پیوند افراد با یکدیگر می شود و واکنشی ناخود آگاه نسبت به نشانه های اجتماعی و زبان شناختی است. ما تقریباً همیشه به موقع و به جا می خندیم بدون آن که آگاهانه از انجام و ابراز آن مطلع باشیم. عدم وجود کنترل آگاهانه سبب  می شود خنده خودانگیخته، وقفه نیافته و سانسور نشده باشد. پس خنده تنها در گروهی از واکنش (عکس العمل) های آموخته شده خلاصه نمی شود بلکه رفتاری غریزی است که دربرنامه ریزی آن ژن ها دخالت دارند ودر تعاملات اجتماعی خود را نشان می دهد.

فرضیه های موجود دربارة خنده از وجوه گوناگون آن را مورد بررسی قرار می دهند. لبخند یکی از بازتاب های اولیۀ غریزی است که در نوزاد انسان مشاهده می شود. این لبخند بعدها درمسیر تکاملی فرد به خنده های بالغانه بدل می گردد. یکی از ویژگی های خنده مسری بودن و سرایت آن به دیگران است. خنده، خنده می آورد و مقاومت ناپذیری در برابر آن ریشه در مکانیسم های عصب شناختی دارد. این احتمال توسط برخی از محققین مطرح شده است که انسان ها دارای یک ردیاب شنوایی اختصاصی برای مغز هستند. به عبارت دیگر یک خنده یاب سمعی به صورت مدار عصبی درمغز موجود است که منحصراً به خنده پاسخ می دهد. از آن جا که خمیازه هم مانند خنده مسری است،  ساز و کار مشابهی نیز درمورد آن مطرح شده است منتهی به صورت ردیابی که در حوزۀ دیداری عمل می کند و با تحریک بینایی فعال می شود. خنده یاب های مغزی وقتی تحریک شوند مدارهای عصبی مولد خنده را فعال می کنند و خنده  ظاهر می شود. در توضیح خنده از اثر نقطه گذاری  (punctuation effect) هم یاد می شود که اشاره به آن دارد که خندیدن تقریباً به طور انحصاری هنگامی رخ می دهد که عبارت ها در گفتار قطع می شوند. این الگو نشان دهندة اولویت گفتار و سخن گفتن برخنده است.

قدیمی ترین راه ایجاد خنده غلغلک دادن است. غلغلک پدیده ای اجتماعی است که در متن روابط روی می دهد. ما هرگز خودمان را غلغلک نمی دهیم وهمیشه این کار بر روی فرد دیگری انجام می شود تا واکنشی به وجود آید. معمولاً غلغلک نوعی ابراز محبـت است. برخی معتقدند غلغلک دادن ریشۀ تمام بازی هاست که به طور ذاتی جنبۀ متقابل دارد و نوعی بده بستان رابطه ای است و البته از لحاظ جنسی نیز برانگیزاننده است.

امـا مهم ترین وجه در توضیح و تبیین خنده وجه اجتماعی آن است زیرا خنده بیشتر رفتاری اجتماعی است که در حضور مخاطب معنا و مفهوم پیدا می کند و بروز می یابد. خنده درجمع و موقعیت های اجتماعی 30 بار بیشتر از تنهایی روی می دهد. درتنهایی ممکن است افراد احساس شادی کنند و لبخند بزنند ولی کمتر پیش می آید که بخندند. در حقیقت خنده پیام یا نشانه ای است که برای دیگران ارسال می کنیم و وقتی مخاطبی نباشد ناپدید می شود. از آن جا که خنده پیوند و اعتماد میان افراد را  برقرار می سازد یکی از بهترین راه ها برای ایجاد استحکام و گرمی یک رابطه است.

حال و هوای احساسی ناشی از خنده به پیوند نزدیک تر میان افراد می انجامد و سبکباری ناشی از آن اضطراب و خشم را فرو می نشاند و مصاحبت دیگران را دلنشین می کند. ارزش و تأثیر مثبت خنده به فردی که می خندد محدود نمی شود زیرا چنان که گفتیم خنده مسری است و موجب تغییر حالت روحی دیگران و بهتر شدن حال آنان می شود. خنده در حقیقت نوعی حمایت اجتماعی را فراهم می سازد که با ارتقاء کیفیت رابطه افزایش سلامت جسمانی و روانی را در پی خواهد داشت.

درمورد تأثیر مثبت خنده بر سلامتی بسیار گفته اند و نوشته اند. دریک ضرب المثل آمده که خنده بر هر درد بی درمان دواست. بسیاری از این قبیل اظهار نظرها مبالغه آمیزند و برمبنای یافته های علمی صورت نمی گیرند. امـا طبیعی است که چون خنده فشار روانی و استرس را کاهش می دهد و روابط را بهبود می بخشد تأثیر مثبتی بر سلامتی دارد. استرس و اضطراب و نگرانی حاصل از آن مادر بیماری هاست.

استرس همراه با افزایش کارکرد سیستم عصبی سمپاتیک و ترشح کاتکول آمین هاست و کاهش آن با افزایش قدرت ایمنی (معافیت) بدن همراه خواهد بود. کاهش فشار خون و بیماری های قلبی، بهبود جریان خون و عملکرد سیستم هضمی به خنده وافزایش مکرر آن در زندگی نسبت داده می شوند. همچنین در بیمارانی که تحت جراحی ارتوپدی قرار داشتند و فیلم های کمدی تماشا می کردند نیاز کمتر به مسکن برای تسکین درد گزارش شده است که آن را ناشی از افزایش ترشح آندروفین که مسکنی درون زاد است، می دانند.

طبیعی است که کاهش تنش و فشار روانی بر اثر خنده برابر با بروز احساسی بهتر در افراد است. خنده خستگی را برطرف و انرژ ی مثبت ایجاد می کند. بعضی از روان شناسان براین باورند که خنده موجب تخلیه انرژی های واپس زده و سرکوب شده می شود و به تعادل روحی کمک می کند و به همین دلیل پس از خنده احساس آرامش بر وجود انسان مستولی می شود.

درمورد خنده تفاوت های جنسی و سنی معنا داری به چشم می خورد. کلاً زنان بیشتر از مردان می خندند و در طلب شوخ طبعی هستند ولی این مردان اند که بیشتر از زنان موجبات بروز و وقوع خنده را فراهم می کنند. به همین دلیل تعداد کمدین ها و طنزپردازان مرد بیشتر است. از سوی دیگر زنان نسبت به مردانی که آن ها را بخندانند کشش بیشتری نشان می دهند و مردان نیز به زنانی که در حضورآنان از صمیم قلب بخندند بیشتر علاقه مند هستند. بر اساس برخی پژوهش ها خندۀ زنان بیشتر از مردان نشانة آشکار وجود یک رابطة سالم است. اما متأسفانه با گذشت زمان و افزایش سن شاهد کاهش بروز خنده در روابط هستیم. حال آن که گفته می شود لبخند اکسیر جوانی است و لبخند زدن باعث می شود افراد جذاب تر، سرزنده تر و جوان تر به نظر برسند.

نکته آخر در باب خنده ارتباط آن با شخصیت افراد است. برمبنای آن چه ذکر شده خنده اختصاص  به نوع خاصی از شخصیت در طبقه بندی های مرسوم شخصیت ندارد و تأثیرات مثبت آن هم در تمام انواع شخصیت صادق است. معهذا می دانیم که برخی از افراد خوشرو و بشاش اند و بعضی ها عبوس و اخم آلود هستند و به طور طبیعی کمتر می خندند. این امر به مشرب خوش یا حالت شوخ طبعی باز می گردد که از سویی یکی از ساختکارهای دفاعی بالغانه و انطباقی انسان محسوب می شود و از سوی دیگرمبین اتخاذ نوعی دیدگاه کلــی خوشبینانه نسبت به جهان است که دست در دست هم منجر  به ایجاد یک ساختار احساسی سالم وسازنده در فرد می شوند و روابط او را بهبود می بخشند. در برابر افراد عبوس ماسکی بر چهره دارند که در روابط با دیگران همچون دیواری عمل و ضعف درون آنان را پنهان می کند. ضعفی که مجموعه ای از احساسات و حالات منفی مانند کاهش اعتماد به نفس، احساس بیم و وحشت، سوءظن، خصومت، حقارت و عصبیت است. میتوان گفت افراد عبوس شخصیت انسانی خود را در پشت ماسکی که بر صورت زده اند زندانی کرده اند.

با این مقدمات می توان گفت خندیدن و لبخند زدن مسئولیتی است که فرد نسبت به خود، دیگران و جامعه دارد و باید ادا شود. لذا غلبه چهره های عبوس دریک جامعه حاکی از وجود نوعی آسیب شناسی روانی عمومی است که سلامت جامعه و آحاد آن را تهدید و درنهایت زندگی را مسخ و تحریف می کند. ضرب المثل انگلیسی می گوید: دنیا مانند آینه است، اگر درآن بخندی به تو می خندد و اگر…

نگارش: داکتر غلامحسین معتمدی

نشر شده در روان آنلاین با اندکی تغییر