روانشناسی قُلدری در کودکان

چاپ

نوشته: داکتر اسماعیل درمان

ماستر روانشناسی بالینی و مشاوره

با شروع فصل مکتب و مکتب رفتن، حضورِ کودکان در بیرون از خانه بیش‌تر می‌شود. شاید شما دیده باشید که بعضی از کودکان در مسیر خانه تا مکتب یا مکتب و محل کار مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند. شاید خود شما یکی از کسانی بوده‌اید که در کودکی مورد آزار قرار گرفتید یا شاید هم کسی یا کسانی را آزار داده‌اید. البته این رفتار محدود به کودکان نیست و افراد کلانسال را نیز شامل می‌شود. این رفتار چیست؟

به این رفتار قُلدری می‌گویند. قُلدری مجموعه‌ای از رفتارها و گفتارهای عمدی و تکراری است که با هدفِ صدمه زدن، مسخره کردن، یا تحقیر کردن فرد قربانی انجام شود. در قُلدری معمولاً بین دو کفۀ قدرتِ فردِ قربانی و فردِ قُلدر تعادلی وجود ندارد و کودکِ قُلدر قدرتِ بیش‌تری نسبت به فرد قربانی دارد (1). بنابر این تعریف، قُلدری تنها محدود به زورگویی نیست و معمولاً رفتاری است که دوام می‌کند، چون معمولاً قُلدر به آن‌چه می‌خواهد می‌رسد و این سبب می‌شود تا رفتار قلدرانه اش تقویت شود (2) . بعضی از آمار نشان دهندۀ این اند که حداقل 50 درصد کودکان در مقطعی از زندگی شاگردی مورد قُلدری قرار می‌گیرند (3).

قُلدری می‌تواند به اشکال مختلفِ قُلدری جسمی، زبانی (کلامی)، و هیجانی دیده شود. در قُلدری جسمی، شخص قُلدر با لت و کوب کردن، تیله کردن، و…به قربانی صدمه می‌زند. در قُلدری زبانی، فرد قُلدر، قربانی خود را با مسخره کردن، تحقیر کردن، و بکاربردن نام‌های نامناسب مورد آزار قرار می‌دهد. در شکل هیجانی، که نه جسمی است و نه گفتاری، شخص قُلدر بشکل غیرمستقیم قربانی را صدمه می‌زند. نمونۀ این نوع قُلدری غیبت کردن، شایعه پراگنی کردن و خراب کردن ذهنیت دیگران در بارۀ قربانی است. این شکل قُلدری بیش‌تر در بین دختران دیده می‌شود. در بعضی تحقیقات، قُلدری زبانی و هیجانی را در یک بخش قرار می‌دهند.

قُلدری معمولاً در مکاتب ابتدایی و متوسطه بیش‌تر دیده می‌شود و در دوران لیسه بتدریج کم‌تر می‌شود، ولی همان‌طور که اشاره شد هر سه نوع قُلدری در بین شاگردان مکاتب محدود نشده و توسط افراد دیگر جامعه نیز انجام می‌شود. به طور نمونه، آزاردادن دیگران در محیط کار، یا از طریق تلفن، یا شایعه پراگنی کردن در انترنت، یا تهدید و توهین و زورگویی در دنیای مجازی بطور کُل، نوعی از قُلدری محسوب می‌شود. این نوع آخر قُلدری را من قُلدری انترنتی می‌نامم.

چگونه رفتار قُلدرانه شکل می‌گیرد؟

همان‌طور که رفتارهای دیگر نیاز به یک زمینۀ مناسب برای بروز دارند، قُلدری نیز نیاز به یک فضای مناسب برای ابراز وجود دارد. مجموعۀ از مشکلات تعاملی میان خانواده، کودک، هم‌صنفی‌ها، مکتب، و محیط زمینه را برای بروز قُلدری مساعد می‌کنند. یاد ما باشد که وجود قُلدر به موجودیت قربانی بستگی دارد. در مجموع، کودکان در محیطی که در آن رفتار 1. پرخاشگرانه تشویق می‌شود، 2. یا رفتار پرخاشگرانه نادیده گرفته می‌شود، 3. یا کودکان یادگرفته اند تا از قدرت جسمی خود بر علیه دیگران استفاده کرده و به امتیازاتی دست پیدا کنند، دست به قُلدری می‌زنند. بیش‌تر این کودکان، لجوج و سرسخت، پرخاشگر، و قانون‌گریز اند. این‌گونه کودکان به رفتار خشونت‌آمیز به دیدِ مثبت می‌نگرند و به دنبال جلب توجه دیگران استند. دوستان و هم‌قطاران این کودکان نیز کسانی اند که یا تحتِ تاثیر این رفتار قرار گرفته و پیرو آن‌ها شده اند یا از قبل موافق هم‌چو رفتاری استند. به عبارت دیگر، در میان گروه کودکان قُلدر نیز، یک تعداد نقش رهبری و یک تعداد نقش پیرو را دارند و افراد پیرو بیش‌تر کسانی اند که بیش‌تر تابع هستند و تحت تاثیر افراد قوی‌تر گروه رفتار می‌کنند.

معمولاً کودکان قُلدر الگوهای خوب رفتاری در خانواده و اجتماع ندارند. والدین این کودکان علاقه به استفاده از خشونت را دارند و این کودکان نیز یا قربانی خشونت در خانواده بوده اند یا این‌که این رفتار را از والدین و اطرافیان خود آموخته اند.

از سوی دیگر، کودکان قربانی کودکانی هستند با اعتماد به نفس پایین، جرأت کم‌تر، قدرت جسمی کم‌تر، یا سن پایین که از نظر جسمی قدرت دفاع از خود را ندارند، یا در برقراری ارتباط و بودن در یک گروه دوستان چندان موفق نبوده و بیش‌تر تنها هستند و به همین دلیل آسیب‌پذیرتر اند.

چطور بدانیم که یک کودک مورد قُلدری قرار گرفته است؟ 

نشانه های زیر شما را کمک می‌کنند تا بدانید کودک شما مورد قُلدری قرار گرفته یا خیر.

• کودک از رفتن به مکتب یا محلی که در آن مورد قُلدری قرار گرفته امتناع می‌کند، ولی احتمالاً نمی‌تواند دلیل نرفتن را برای‌تان توضیح بدهد یا قصه کند.
• پرهیز از رفتن به مکتب به تنهایی. کودک دوست دارد تا کسی همراه او باشد.
• پایین آمدن سطح نمرات و کیفیت سطح تعلیمی کودک، از دست دادن علاقه به درس و کارخانگی
• آثار لت و کوب روی بدن
• کثیف شدن یا پاره شدن لباس و بکس مکتب و کتاب‌ها
• گوشه‌گیری و شرمندگی یا عصبانیت و قهرکردن کودک
• نیاز به داشتن پول یا غذای بیش‌تر (چون معمولاً پول و غذا توسط بچه‌های قُلدر از کودک گرفته می‌شوند)
• نداشتن خواب آرام، کابوس دیدن
• ترس، نگرانی و کم‌جرأت شدن
• کم شدن وسایل شخصی چون کتاب و کتابچه یا قلم و (کیف) بکس مکتب که در بعضی از این موارد کودک از گفتن حقیقت خودداری کرده و فقط بگوید که این وسایل گم شده اند.

چه باید کرد؟

قُلدری از جمله رفتاریست که معمولاً یک عامل ندارد و به همین دلیل لازم است تا برای کاهش آن در چند سطح اقدام شود.

در سطح خانوادگی، باید والدین از رفتار خشونت‌آمیز پرهیز کنند و بیش‌تر دنبال راه حل مسالمت‌آمیز برای مشکلات خود باشند، چرا که کودک با دیدن رفتار خشن، آن‌را می آموزد و امکان دارد از رفتار خشونت آمیز در روابط خود نیز استفاده کند. در سطح مکتب، مسوولین و معلم‌ها باید از قُلدری و عوارض آن آگاهی داشته باشند، با فرد قُلدر بطور جدی برخورد کرده و ریشه‌های مشکل را با کمک والدین پیدا کنند.

والدین هم‌چنان باید آگاهی خود را بیش‌تر ساخته و از کودک جویای معلومات شوند، بخصوص کودکانی که قربانی شده اند. والدین نباید مشکل او را نادیده بگیرند و یا کودک را مورد سرزنش و نکوهش قرار دهند. در عوض باید در هماهنگی با مسوولین مکتب معلومات خود را تکمیل کرده و دنبال راه حل منطقی باشند و روش برخورد با فرد قُلدر را به کودک خود آموزش دهند. راه موثر دیگر، تشویق و رشد اعتماد به نفس کودک و آموزش مهارت‌های اجتماعی چون روش دوست‌یابی است.

یکی از روش‌های موثر دیگر، تشویق کودکان به گزارش دادن و سکوت نکردن در مقابل قُلدری است. این کودکان می‌توانند به مسوولین مکتب یا والدین خود در رابطه به رفتار قُلدرانه خبر دهند تا در زمان مناسب از ادامۀ این رفتار جلوگیری شود (4). بخاطر داشته باشید که حتا افراد قُلدر نیز به نحوی قربانی اند، یا قربانی خشونت و قُلدری در خانواده و اجتماع بوده اند یا این‌که در صورت عدم جلوگیری از رفتار قلدرانۀ شان، امکان دارد در سال‌های بعدی به جرایم خطرناک‌تری اقدام کرده و خود را به خطر بیاندازند (5).

 منابع:

1-      مقالۀ “با کودکان قلدر چگونه برخورد کنیم؟” نشر شده در www.faratab.com

2-      Bullying, Psychology Today, www.psychologytoday.com

3-      Bullying, American Academy of Child and Adolescent Psychiatry

4-      همان

5-      The Psychology of Bullying, www.theravive.com

یادداشت: نشر مطالب روان آنلاین فقط با ذکر منبع آزاد است.